به مناسبت فرارسیدن  نخستین سالگرد رحلت  استاد انصاری شیرازی(14 دی­ماه)

گرامی باد یاد و خاطره حکیم متألّه، حضرت آیت الله انصاری شیرازی، که با کردار و گفتارش، به ما درس انسانیّـت، حکمت و معرفت آموخت.

درود خدا و برگزیدگان خدا بر او و دیگر معلّمان ربّانی، که نشان­های صیرورت و راه­های آسمان انسانیّـت را در ژرفای جان­ها حک کردند.

إن شاء الله  در یادداشتی، درباره شخصیّت آن استاد نادرالوجود و برخی از دستورات علّامه طباطبایی  که ایشان نقل کرده­ اند سخن خواهم گفت. 

هر که اندر راه حق در سیر شد/ مبدأش تا منتهایش خیر شد

به یاد استاد استادان علامه طباطبایی، و استاد بزرگ حضرت آیت الله بهجت :

برخیز و بیا عروج جان را بین

دلداگی ما به دلنوازان را بین

همسایه جاودان خورشید شدیم

خورشید ببین و ماه تابان را بین

آیت الله بهجت از قول آیت الله سید علی قاضی طباطبایی: « کسی که نمازهای پنچگانه را اوّل وقت بخواند به مقامات عالیه می رسد... .»

 ایشان فرمودند: در تمام شدائد(سختیها) استغفرالله کافی است. هنگام درخواست برخی از ایشان برای رفع گرفتاریهای مادی و معنوی ایشان به کثرت استغفار همراه به التزام به لوازم آن( از جمله ترک گناه) توصیه می فرمودند. در ضمن ایشان برای برخی سالکان می فرمودند ذکرش را تا مدتی استغفار قرار دهد. که استغفار ذکر سالکان مبتدی نیز هست (تذکره المتّقین، شیخ محمد بهاری)

 سؤال: ما آلوده به پستی‌های درونی و بیرونی هستیم، ما را طبابت کنید و در پیمودن این طریق ما را راهنمایی بفرمایید.

جواب: : باسمه‌تعالی، زیاد بگویید «استغفرالله »و خسته نشوید، و خاطرجمع باشید این علاج است؛«داؤُکم الذّنوب و دَواؤُکم الاستغفار.»

به‌سوی محبوب، ص6

در روز عید غدیری آیت الله بهجت فرمود:

     در هر مناسبتی از مناسبتها( ولادتها و شهادتها و ...) 1000 صلوات هدیه به آن امام بفرستید

 از دستورات آیت الله بهجت، به ویژه برای رفع غضب، بسیار صلوات فرستادن بود.

ایشان فرموده اند:« انسان که ناراحت می شود دوستانش را که می بیند خوشحال می شود؛ دوستان ما محمد و آل محمد هستند، هر وقت ناراحت شدید آنها را یاد کنید، صلوات بفرستید».

شخصی در اثر فشار روحی و اتفاق تلخی که در زندگی برایش روی داده بود، به حدّی از افسردگی و ناراحتی رسیده بود که می گفت اگر خودکشی گناه نبود، خودم را می کشتم. این مطلب برای آیت الله بهجت عرض شد و از ایشان دستور خواسته شد. ایشان فرمودند:« برود خودش را بکشد؛ ولکن نفسش را؛ [برای رفع این حالت] زیاد صلوات بفرستد».

نکته: صلوات آثار فراوانی دارد؛ به کتابهای نوشته شده در این باره رجوع فرمایید، از جمله شرح و فضائل صلوات، نوشته حسینی اردکانی.

چهل روز ختم استغفار برای رفع گرفتاریهای مادّی و معنوی

هر کسی بسته به کار و برنامه ای که دارد در طول زندگی دچار مشکلات و گرفتاریهای و سختی های گوناگونی شده یا می شود. از دستورات قرآنی استادان اهل معرفت برای رفع گرفتاریهای گوناگون ختم 40 روزه استغفار است.

اقشار گوناگونی  به آیت الله بهجت  مراجعه می کردند و هر کدام برای رفع گرفتاری خود از ایشان دستورالعملی جویا می شدند؛ جوانی که می خواست تازه در راه سیر و سلوک گام گذارد؛ فردی که دچار گرفتاری مادّی  شده است و افراد دیگری که هر کدام  گرفتاریهای گوناگون مادّی و معنوی  داشتند هنگامی که از  آیت الله بهجت توصیه ای می خواستند ایشان  در عبارتهای گوناگون به بسیار گفتن استغفار سفارش می کردند؛ برای نمونه می فرمودند: « در تمام مصائب و شدائد(= سختی ها) استغفر الله کافی است.» «زیاد از روی اعتقاد کامل بگویید: «أستغفر الله»، هیچ چیز شما را منصرف نکند غیر از ضروریات و واجبات تا کلّیّه ابتلائات رفع شود، بلکه بعد از رفع آن‌ها هم بگویید، برای اینکه امثال آن‌ها پیش نیاید و اگر دیدید رفع نشد، بدانید یا ادامه نداده‌اید، یا آنکه با اعتقاد کامل نگفته‌اید.»  و ... .   

چهل روزی که ما در پیش رو داریم، میقات حضرت موسی در کوه طور است. در این هنگام زمان مناسب که هم برای قرب به خدا و رفع گرفتاریهای گوناگون مادّی و معنوی ختم استغفار را انجام دهیم.

ما با بهره گیری از سخنان اهل معرفت نکاتی را در این باره یاد می کنیم

1.         پیش از آغاز مراقبه 40 روزه بهتر است نماز توبه یکشنبه ماه ذی قعده را بخوانیم( ر.ک: مفاتیح الجنان، اعمال ماه ذی قعده). به فرموده آیت الله بهجت این نماز را در دیگر اوقات سال نیز می توان خواند.

2.         برای توفیق در مراقبه 40 روزه، به بندگان محض و برگزید? خداوند، رسول خدا و خاندان پاکش توسّل جوییم، ولو با گفتن چند صلوات.

3.         سعی کنیم در این 40 روز عزم خود را جزم کنیم که گناه نکنیم. به ویژه ترک برخی  از گناهان یا ویژگی اخلاقی زشتی که داریم را در کانون توجّه و هدف اصلی خود قرار دهیم.

4.         در این 40 روز تمرین کنیم که کینه را از دل خود بزداییم و خیر خواه بندگان خدا باشیم.

5.        به بندگان خدا نیکی کنیم، به ویژه پدر و مادر و نزدیکان و خویشان خود.

6.        وقت مناسبی از شبانه روز را برای گفتن ذکر استغفار قرار دهیم و در آن وقت معین بدان ملتزم باشیم. هر کسی بسته به نشاط جسمی و روحی خود می تواند زمان خاصّی را انتخاب کند. سفارش برخی از استادان برای گفتن ذکر زمان بین الطلوعین و بعد از نماز صبح است.

7.        هنگام گفتن ذکر بهتر  است که با وضو باشیم و در خلوت و روبه قبله بنشینم و با توجّه تامّ ذکر را بر زبان برانیم.

8.        هرکس بسته به حال قلبی خود می تواند هر عدد که توانست استغفار بگوید؛ سفارش برخی از اهل معرفت این است که کمتر از 1000 مرتبه نباشد.

9.        بهتر است  ذکر 1000 بار در یک جلسه گفته شود و اگر نتوانست نیمی از آن را مثلا در صبح و نیم دیگر را در شب بگوید.

10.    هر کدام از اذکار استغفار را، « استغفر الله ربّی و اتوب الیه، استغفر الله و اتوب الیه، اتوب الی الله، و ... می تواند بگوید. خود استغفر الله کافی است.

11.    در آخر روز پیش از خواب بهتر است به محاسبه اعمالمان بپردازیم؛ اگر گناهی از ما سرزده است از خدا آمرزش بخواهیم و اگر کار نیکی، شکر خدا را به جا آوریم.

12.    این ختم 40 روز را در هر زمان از سال نیز می توان انجام داد.

13.    در صورت نشاط روحی، بهتر است پس از پایان 40 روز مدّتی این برنامه را ادامه داد تا به خواست خدای تعالی رفع موانع و گرفتاریهای مادّی و معنوی شود؛ إن شاء الله به حقّ پیامبران و برگزیدگان خدا، به ویژه محمّد و آل محمّد!

 التماس دعا، به ویژه هنگام شکستن دلها و سرازیری اشکهایتان

نظریه  حکمای اسلامی دربار? خلّاقیّت و نوآوری

با پژوهش در آثار حکمای اسلامی، سخن درباره نظریه نوآوری را در دو بخش می توان گنجاند: 1) تخیّل ابداع­گر؛ 2) فیضان قدسی

1. تخیّل ابداع­گر

تخیّل در کلمات حکمای اسلامی در معانی گوناگونی به کار رفته؛ تخیّلی که با نوشتار حاضر ارتباط دارد چنین است:

تخیّل چیزی به معنای ابداع و اختراع کرن آن است. تخیّل به یان معنا نیرویی است که در صورتهای ذهنی تصرّف و آن را ترکیب و تحلیل و کم و زیاد می کند. این قوّه که یکی از قوای نفس انسانی است در عبارات حکما به قوّه مخیّله یا متخیّله نامبردار گشته است.[1] ابونصر فارابی می گوید:« قوّه متخیّله، محسوسات را پس از غیبتشان از حس، نگه می دارد و آن بالطبع حاکم و فرمانده محسوسات است، به این معنا که بعضی از محسوسات را از هم جدا، و برخی را با برخی دیگر به گونه های گوناگون ترکیب می کند. در این[ دگرگونیها] ممکن است برخی محسوسات موافق یکدیگر و بعضی مخالف یکدیگر باشند.»[2] شیخ شهاب الدین سهروردی نیز درباره قوّه متخیله آدمی می گوید:« از شأن[= کارهای] آن ترکیب و جدا سازی است: اجزای گونه واحد را جدا می کند و اجزای گونه های مختلف را گرد می آورد.»[3]

برای چنین تخیّل ابداع­گر نمونه های گوناگونی را می توان برشمرد؛ مانند

1)            تخیّل نقّاشی که صورتهای خیالی را که در اعماق ذهن خود می بیند، روی پرده به تصویر می کشد.

2)            تخیّل نویسنده ای که زندگی قهرمان داستانی را، چنانکه خود می خواهد، ترسیم می کند.

3)            تخیّل شاعری که واژه های ذهنش را در قالب شعر می ریزد.

4)            تخیّل دانشمندی که نظریه تازه ای را ابداع می کند.

این قبیل تخیّلات با گونه های مختلفش را اختراع، ابتکار و نوآوری می گویند.

2.فیضان قدسی

برای پردازش این معنا نیاز به مقدّمه ای است:

نخست، یک پرسش به میان می آید: علّت افعالی ممکنات چیست؟ همین منازعه به سراغ  صغرا و کبرا و نتیجه هم کشانده شد.  در جواب به این سؤال در تاریخ کلام/ فلسفه/ اندیشه اسلامی سه گروه پیدا شدند. در توضیح سخن اخیر می گوییم که وقتی گفتیم: «هر انسانی حیوان است و  هر حیوانی حسّاس است» به دنبال این صغرا  و کبرا علم سومی پیدا میشود که پیش از این نبوده و آن این استک« هر انسانی حسّاس است» در باب این که نتیجه از کجا آمد ردّ پای سه گروه پیدا شد.

1.معتزله گفتند که صغرا  و کبرا معلومات بدیهی اند و این دو مولّد و ایجاد کننده نتیجه اند. از سخن آنان این نتیجه به دست می آید که اگر در دنیا هیچ چیز نباشد جز صغرا و کبرا، از این دو نتیجه « تولید» می شود.

2.در برابر معتزله اشاعره ـ در رویارویی تنگاتنگی که باهم دارند ـ می گویند: صغرا و کبرا هیچ گونه سببیّتی برای نتیجه ندارند و عادت خداوند بر این جاری شده است که نتیجه را پس از مقدّمتین ایجاد کند و عقلاً جایز است که انسان با صغرا و کبرا آشنا شود، ولی در عین این آشنایی، نتیجه ای برایش به دست نیاید؛ بدین معنا که علم به صغرا و کبرا و علم به نتیجه از یکدیگر جدایی پذیرند و هیچ گونه علّیّتی در میان نیست.

3.فیلسوفان در رأی میان این دو گروه می گویند که علّیّت و فیضان و ایجادگری کار خداست؛ بنابراین هر علمی که تولید می شود اثر خداست؛ پس فیضان وجود نتیجه، به دنبال صغرا و کبرا که یک علم جدید است از جانب خداست: صغرا و کبرا آمادگی لازم را برای ذهن پدید می آورند تا علم سومی که همان نتیجه است  از عالم بالا افاضه شود. بر طبق این دیدگاه هر چه قدر ارتباط نفص انسانی با عقل فعال بیشتر شد، حدسیّات او نیز بیشتر خواهد شد؛ در نتیجه می تواند بدون مقدمه و واسطه و فکر منطقی از مقدمه به نتیجه برسد. باید توجه داشت که حدسیاتی که حکما می گویند غیر از واژه رایج حدس است که اعتبار علمی ندارد؛ بلکه مرادشان از حدس همان نبوغ است. [4]

پس باید بگوییم که منشأ تمام دانشها و هنرها خداست؛ هر نوآوری که از انسان بروز می کند فیضانی از عالم بالاست و اندیشه و تخیل انسان فقط آمادگی لازم را برای آن ایجاد می کند.

استاد استادان، علّامه طباطبایی در ضمن دستور دادن به شاگردان مستعدّ سلوک،(به تعبیر آیت الله انصاری شیرازی، برای خصّیصین) برخی از کتابهای سلوکی و عرفانی را تدریس می کردند. از جمله این کتابها که ایشان عنایت داشتند خوانده شود، رساله سیر و سلوک منسوب به سیّد بحر العلوم است. از جلسات تدریس این رساله تقریرات گوناگونی شده است، که از میان آنها فقط لبّ اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب، نوشته آیت الله سید محمد حسین طهرانی، چاپ شده است.

رساله دیگری که  علّامه طباطبایی عنایت داشتند که سالکان متوسّط آن را بخوانند تا بیشتر متوجّه فکر در توحید شوند رساله نور وحدت است. برخی از شاگردان ایشان این رساله را 2 بار در حضور علّامه به درس خوانده اند. از این رساله چاپهای متعدّدی شده است، که آخرینش در ضمن رسائل عرفانی مرحوم آقای شیخ علی پهلوانی (از شاگردان ویژه جلسات عرفانی علّامه) با تعلیقات علّامه و مرحوم پهلوانی چاپ شده است. نسخه ای از این رساله افزون بر دو تعلیقه فوق، با تقریر و تعلیقه استاد سیّد عبد الله جعفری تهرانی است که تاکنون چاپ نشده است .

تقریر مهمّ دیگری که از جلسات سیر و سلوک علّامه شده، تقریر آقایان پهلوانی و سیّد عبد الله جعفری است. خود تقریر آقای پهلوانی، به وصیّت ایشان، بعد از وفاتشان در جلسات خصوصی زیر نظر استاد جعفری تهرانی خوانده و تصحیح شده است و تاکنون چاپ نشده است. تقریرات دیگری نیز برخی از شاگردانشان نوشته اند.

رساله الولایه، نوشته ای است درباره  معرفت و نفس و ولایت عرفانی به قلم خود علّامه طباطبایی . می توان گفت که این رساله  لبّ لباب روش عرفانی   و به تعبیر آیت الله جوادی آملی سفرنامه سلوک علّامه طباطبایی است. ایشان این رساله را  هنگام اقامتشان در تبریز، پیش از رحل سفر به قم نوشته اند. استادان ما (از شاگردان علامه طباطبایی: آیت الله انصاری شیرازی و آیت الله سید عبدالله جعفری تهرانی) به خواندن مکرّر همراه با تأمّل این رساله توصیه می فرمودند. آیت الله جعفری تهرانی چندین بار این رساله را در جمع شاگردان تدریس کردند و نکات مهم سلوکی این رساله را توضیح دادند. از این جلسات تقریرات گوناگونی شده است که تاکنون چاپ نشده است. اخیراً تقریر درسهای آیت الله جوادی آملی، با عنوان تحریر رساله الولایه در دو جلد چاپ شده است. به خواست خدای تعالی درباره این رساله ها و تحلیل و توصیف آنها، در یادداشتهای بعدی سخن خواهیم گفت.