نظریه  حکمای اسلامی دربار? خلّاقیّت و نوآوری

با پژوهش در آثار حکمای اسلامی، سخن درباره نظریه نوآوری را در دو بخش می توان گنجاند: 1) تخیّل ابداع­گر؛ 2) فیضان قدسی

1. تخیّل ابداع­گر

تخیّل در کلمات حکمای اسلامی در معانی گوناگونی به کار رفته؛ تخیّلی که با نوشتار حاضر ارتباط دارد چنین است:

تخیّل چیزی به معنای ابداع و اختراع کرن آن است. تخیّل به یان معنا نیرویی است که در صورتهای ذهنی تصرّف و آن را ترکیب و تحلیل و کم و زیاد می کند. این قوّه که یکی از قوای نفس انسانی است در عبارات حکما به قوّه مخیّله یا متخیّله نامبردار گشته است.[1] ابونصر فارابی می گوید:« قوّه متخیّله، محسوسات را پس از غیبتشان از حس، نگه می دارد و آن بالطبع حاکم و فرمانده محسوسات است، به این معنا که بعضی از محسوسات را از هم جدا، و برخی را با برخی دیگر به گونه های گوناگون ترکیب می کند. در این[ دگرگونیها] ممکن است برخی محسوسات موافق یکدیگر و بعضی مخالف یکدیگر باشند.»[2] شیخ شهاب الدین سهروردی نیز درباره قوّه متخیله آدمی می گوید:« از شأن[= کارهای] آن ترکیب و جدا سازی است: اجزای گونه واحد را جدا می کند و اجزای گونه های مختلف را گرد می آورد.»[3]

برای چنین تخیّل ابداع­گر نمونه های گوناگونی را می توان برشمرد؛ مانند

1)            تخیّل نقّاشی که صورتهای خیالی را که در اعماق ذهن خود می بیند، روی پرده به تصویر می کشد.

2)            تخیّل نویسنده ای که زندگی قهرمان داستانی را، چنانکه خود می خواهد، ترسیم می کند.

3)            تخیّل شاعری که واژه های ذهنش را در قالب شعر می ریزد.

4)            تخیّل دانشمندی که نظریه تازه ای را ابداع می کند.

این قبیل تخیّلات با گونه های مختلفش را اختراع، ابتکار و نوآوری می گویند.

2.فیضان قدسی

برای پردازش این معنا نیاز به مقدّمه ای است:

نخست، یک پرسش به میان می آید: علّت افعالی ممکنات چیست؟ همین منازعه به سراغ  صغرا و کبرا و نتیجه هم کشانده شد.  در جواب به این سؤال در تاریخ کلام/ فلسفه/ اندیشه اسلامی سه گروه پیدا شدند. در توضیح سخن اخیر می گوییم که وقتی گفتیم: «هر انسانی حیوان است و  هر حیوانی حسّاس است» به دنبال این صغرا  و کبرا علم سومی پیدا میشود که پیش از این نبوده و آن این استک« هر انسانی حسّاس است» در باب این که نتیجه از کجا آمد ردّ پای سه گروه پیدا شد.

1.معتزله گفتند که صغرا  و کبرا معلومات بدیهی اند و این دو مولّد و ایجاد کننده نتیجه اند. از سخن آنان این نتیجه به دست می آید که اگر در دنیا هیچ چیز نباشد جز صغرا و کبرا، از این دو نتیجه « تولید» می شود.

2.در برابر معتزله اشاعره ـ در رویارویی تنگاتنگی که باهم دارند ـ می گویند: صغرا و کبرا هیچ گونه سببیّتی برای نتیجه ندارند و عادت خداوند بر این جاری شده است که نتیجه را پس از مقدّمتین ایجاد کند و عقلاً جایز است که انسان با صغرا و کبرا آشنا شود، ولی در عین این آشنایی، نتیجه ای برایش به دست نیاید؛ بدین معنا که علم به صغرا و کبرا و علم به نتیجه از یکدیگر جدایی پذیرند و هیچ گونه علّیّتی در میان نیست.

3.فیلسوفان در رأی میان این دو گروه می گویند که علّیّت و فیضان و ایجادگری کار خداست؛ بنابراین هر علمی که تولید می شود اثر خداست؛ پس فیضان وجود نتیجه، به دنبال صغرا و کبرا که یک علم جدید است از جانب خداست: صغرا و کبرا آمادگی لازم را برای ذهن پدید می آورند تا علم سومی که همان نتیجه است  از عالم بالا افاضه شود. بر طبق این دیدگاه هر چه قدر ارتباط نفص انسانی با عقل فعال بیشتر شد، حدسیّات او نیز بیشتر خواهد شد؛ در نتیجه می تواند بدون مقدمه و واسطه و فکر منطقی از مقدمه به نتیجه برسد. باید توجه داشت که حدسیاتی که حکما می گویند غیر از واژه رایج حدس است که اعتبار علمی ندارد؛ بلکه مرادشان از حدس همان نبوغ است. [4]

پس باید بگوییم که منشأ تمام دانشها و هنرها خداست؛ هر نوآوری که از انسان بروز می کند فیضانی از عالم بالاست و اندیشه و تخیل انسان فقط آمادگی لازم را برای آن ایجاد می کند.