بسم الله الرحمن الرحیم
سلام بر مهدی، مربّی جانها و شکوفاگر خردها
جوشش قدسی(1)
درآمدی به چیستی و اصول بنیادین و راهبرهای خلاقیّت و نوآوری، با نگاهی به دیدگاههای اندیشهوران اسلامی،با تأکید بر حوزههای علمیّه
پیشگفتار
«بر نوشتاری که خود مقدّمه و پیش درآمدی بیش نیست، چه درآمدی میتوان نوشت؟ جز همین که چنین نوشتاری درباب چنان موضوع دشواری، چیز جز همان پیشگفتاری کوتاه نتواند بود.»
امّا چرا نوآوری؟ چرا در حوزه های علمیّه؟
گذشته از علاقه نگارنده به مطالعه و پژوهش در این زمینه چنین می نماید که مسأله تحوّل و نوآوری، اگر نه مهمترین، دست کم یکی از مهمترین مسائل دانش و هنر بشری است. به ویژه در نهادی مانند حوزه که ریشه در واقعیّتی دیرینه دارد که نوآوری همواره در آن بوده و همچون سؤالی نهفته در نهاد علوم اسلامی هربار رخ می نموده و پاسخ خود را به مقتضای حال و زمانه درمی یافته است.این پرسش با نمودهای گوناگون، نه تنها در علوم اسلامی، بلکه در تمام عرصه های اندیشه و حیات فردی و اجتماعی و در همه زمانها و مکانها جلوه گر بوده و خواهد بود. گویی که سرشت عام و سرنوشت تمام عرصه های زندگی را با آن نوشته اند و طومار تاریخ بشر را با ترکیبهای گوناگون این حروف نوشته اند. باید گفت که راز بقا و امتداد علوم در حوزههای علمیّه و سرّ استمرار و اشتداد حرکت و حیات آنها در همین امر نهفته است.
درباره نوآوری با الفاظ و معانی گوناگون، در عرصه های مختلف دانش و فن سخن بسیار گفته اند و آنها را در نوشته ها و گفته های خود بسیار به کار گرفته اند، امّا کمتر در خود این مفاهیم در نگریسته اند؛ به گونه ای که گویی چیستی و چگونگی آن آشکار است؛ حال آنکه این مفهوم در همه عرصه ها بسیار دشوار است. هم از این روست که درآغاز نوشتار به چیستی و شرط خلّاقیّت در هر عرصه ای پرداخته ایم.
نظریّه های خلّاقیّت قسمت دیگری است از این نوشتار؛ ما در آنجا دو نظریّه رایج درباه خلّاقیّت( از نگاه صاحبنظران غربی)، یعنی نظریّه نبوغ و تفکرّ عادی را برمی شماریم و نظریّه ای مستقلّ دیگری را که با تأمّل در آثار اندیشمندان اسلامی یافته ایم یاد می کنیم.
هر نوآوری و هر نظریّه پردازی در هر دانشی، بی آنکه با مبانی ضروری الصدق/ همگانی اندیشه و شناخت بشری سازگار باشد، خود به خود، خود را نفی خواهد کرد و این جاست که اصول بنیادین اندیش? بشری را برمیشماریم.
پس از آگاهی از اصول بنیادین همگانی دانشها، نوبت به شناخت علوم میرسد. گستر? شناخت علوم بنابر نظر مشهور، در فراخنای تاریخ بر مبنای« موضوع» استوار شده است.
آنگاه سخن بر سر این است است که استدلال و اندیشه ورزی لازمه هر دانشی، بلکه ذاتی انسان است و آنان که به نفی استدلال ـ فارغ از نحلههای گوناگون فلسفی ـ پرداختهاند، خود به اثبات آن پرداختهاند.
مهمترین ویژگی حوزه های علمیّه امامیّه اجتهاد بر اساس ادلّه چهارگانه، کتاب، سنّت، عقل، و اجماع است. پاسخگویی مجتهدان در« حوادث واقعه» و تحوّل اجتهاد، چه در آرای شخص مجتهد و چه در مکاتب مختلف اجتهادی، نمونه بارزی است از پویایی فقه شیعه و قابلیّت شریعت در پاسخگویی به« مسائل مستحدثه».
هر دانش و دستگاه فکری نظاممند( = سیستماتیک) بر اصولی استوار است که بدون شناخت آنها پژوهش در عرصههای گوناگون تٌنکمایه و گاهی نافرجام خواهد بود و همین است که راه به سوی نظریّه پردازی و نوآوری بسته خواهد شد؛ زیرا هر نوآوری، بلکه هر پژوهشی اگر نظاممند نباشد و فروعات آن با اصول و کلّی ها پیوند نداشته باشد، شاید به نفی خود در یک بخش از مسائل منجر شود.
زندگی بشر خالی از پدیده ها و مسائل تازه نیست. برای رویارویی با آنها آشنایی با روشها و مراحل حلّ مسأله نیاز مبرم هر کسی است هر دانشوری نیز بینیاز از آنها نخواهد بود و این جاست که ما به عنوان راهبردهای نوآوری از آنها یادمیکنیم.
تخیّل خلاق بخش بعدی این نوشتار است. نیاز است که در جهان معاصر برای ابلاغ پیام حیاتبخش و انسانساز و جامعهساز اهل بیت ـ علیهم السلام ـ با زبان معاصر، با هنر و ادبیّات معاصر آشنا شد حتّی فاضلانی نیاز به اجتهاد در هنر بپردازند.
اینها بخش اوّل این نوشتار درآمدگونه است و پیگیری و گسترش سخن و تطبیق آن با رشتههای گوناگون دانشهای اسلامی و نیز پرداختن به فرایند نوآوری در هر علمی نیاز به بحث جداگانه دارد که بخش دوم این طرح خواهد بود
پایان این نوشته سخن درباه رسالت حوزه است در جهان معاصر و نقش آن در ایجاد نوآوری با گونههای گوناگونش است، که با التزام به مبانی پایدارش روی در حال و آینده دارد و در این جاست که برای نخستین بار طرحواره آموزش جامع علوم اسلامی در 10 سال( شامل سطح مقدّمات حوزه تا سطح 4) را مطرح میکنیم. با این برنام? آموزشی حتّی بدون نیاز به حذف متون درسی موجود و با اندکی تغییر و افزودن دروس لازم در روزگار معاصر میتوان امیدوار بود که طلبه پس از گذراندن 10 سال میتواند گام در راه اجتهاد عام در کلّ علوم اسلامی،( نه فقط اجتهاد خاص در فقه ) بردارد. مطالعه هرمی در کلّ علوم انسانی و اسلامی نیز پیوست این طرحواره است.
این تحریر اوّلیّه است درباره این موضوع مهم که فرصت تکمیل و بازنگری را بر خود لازم می داند. اینک نقطه ای بود که به نظر می رسید و به خواست خدای تعالی و عنایت معصومان پاکنهاد، به ویژه مولایمان حضرت ولیّ عصر ـ عجّل الله تعالی فرجه الشریف ـ تکمیل و نواقص و نقایص برطرف خواهد شد.
کلام آخر این که همواره وامدار استادان و دانشوران و دوستانی هستم در طول سالیان خوشه چین دانش و معرفتشان بوده ام. سپاس ویژه خویش را نثار آنان میکنم. برای آنان که از این جهان رخت بربستهاند، باران مهربیپایان خداوند را خواستارم و برای آنان که خدواند توفیق بهرهوری از ایشان را هنوز به این کمترین عنایت فرموده شادابی تن و سرسبزی جان را در رکاب خدمتگزاری آستان ثقلین خواهانم؛ چنین باد بمنّه و کرمه.
اگر ارج و ارزشی در این نوشتار است نثار روح جاودانه استاد بزرگ از دست رفتهام، استاد بزرگ شریعت، ولایت و معرفت، معلّم ربّانی، عارف روشن ضمیر، حضرت آیت الله بهجت میکنم.
یارب از عین عنایت نظری کن که مرا مرود بی مدد لطف تو کاری از پیش
فهرست برخی از منابع تحقیق
1. القرآن الکریم
2. فارابی ابونصر: آراء اهل المدینة و مضادّاتها.
3. مایرز چت: آموزش تفکّر انتقادی، ترجم? دکتر خدایار ابیلی، سمت.
4. نویسندگان گوناگون: اسلامیسازی معرفت، تدوین و ترجمه مجید مرادی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
5. طباطبایی سیّد محمّد حسین( علّامه): اصول فلسفه و روش رئالیسم، به کوشش سیّد هادی خسرشاهی، بوستان کتاب قم.
6. ساوی: البصائر النصریّة فی علم المنطق، با حواشی شیخ محمد عبده.
7. حسینی ژرفا: بر بال قلم، چاپ دوّم 1380^ انتشارات ظفر، قم.
8. جی. ای. هاو مایکل: به سوی نبوغ، ترجمه مهدی مجرّد زاده کرمانی، مؤسسه فرهنگی راهبین، اول، 1380.
9. اسبورن الکس، اس: پرورش استعداد همگانی ابداع و خلّاقیّت، ترجمه دکتر حسن قاسم زاده، نیلوفر، تهران، دوم، 1371.
10. کاپلستون فردریک: تاریخ فلسفه ج 1( یونان و روم)، ترجم? سیّد جلال الدین مجتبوی، سروش، علمی فرهنگی.
11. میان محمد شریف: تاریخ فلسفه در اسلام، مرکز نشر دانشگاهی.
12. بکّار، عثمان: تاریخ و فلسفه علوم اسلامی، ترجم? محمد رضا مصباحی، انتشارات آستان قدرس رضوی، 1388.
13. کربن، هانری: تخیّل خلّاق در عرفان ابن عربی، ترجمه إنشاء الله رحمتی، جامی، تهران.
14. ژیلسون اتین: نقد تفکر فلسفی غرب( از قرون وسطی تا اوایل قرن بیستم)، ترجمه دکتر احمد احمدی، سمت، اول، 1380.
15. شیرازی، صدر الدین محمد: الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیّة، انتشارات مصطفوی.
16. ------------------------- : الشواهد الربوبیّة فی المناهج السلوکیّة، تصحیح استاد سیّد جلال الدین آشتیانی.
17. ویزبرگ، رابرت: خلّاقیّت فراسوی اسطور? نبوغ، ترجمه مهدی والفی، روزنه، تهران، اول، 1388.
18. جندی،: شرح فصوص الحکم، تصحیح استاد سید جلال الدین آشتیانی، بوستان کتاب قم.
19. قیصری محمود: شرح فصوص الحکم، تصحیح استاد سید جلال الدین آشتیانی، انتشارات علمی و فرهنگی
20. رازی شرح مطالع الانوار فی المنطق، چاپ سنگی.
21. ابن عربی، محی الدین: فصوص الحکم، تصحیح ابوالعلاء عفیفی.
22. شعاری نژاد علی اکبر: فلسفه آموزش و پرورش، امیر کبیر، تهران، هفتم، 1383.
23. هینز استیون: رویکرد تفکر سیستمی در مدیریت استراتژیک، ترجمه دکتر رشید اصلانی، نشر نی، اول، تهران، 1387.
24. انصاری شیرازی، دروس شرح منظومه، بوستان کتاب قم، اول.
25. شمس الدین شهرزوری، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربّانیّه، 3 ج، مقدمه و تصحیح: نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، تهران، اول، 1383.
26. بارکلی جرج: رساله در اصول علم انسانی و سه گفت و شنود، ترجمه منوچهر بزرگمهر، مرکز نشر دانشگاهی، 1375.
27. حسین رزمجو، روش نویسندگان بزرگ معاصر، توس، سوم، 1370
28. کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیة، چهارم، 1417.
29. اسمیت فیلیپ، فلسفه آموزش و پرورش، به نشر، دوم.
30. فولکیه پل: فلسفه عمومی یا مابعدالطبیعه، ترجمه دکتر یحیی مهدوی، دانشگاه تهران.
31. فارابی، ابونصر، فصول الحکمه و شرحه، اسماعیل غازانی، نشر پژوهشگاه مفاخر فرهنگی
32. ابن سینا، الشفاء، 9 ج، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی( افست)
33. طوسی نصیر الدین: شرح الاشارات و التنبیهات، نشر البلاغه.
34. فیاض لاهیجی: گوهر مراد، نشر سایه، اول, 1383.
35. میرداماد محمد بن محمد: القبسات، به اهتمام دکتر مهدی محقق و دیگران، دانشگاه تهران، 1374.
36. امین پور قیصر: سنّت و تجدد در شعر معاصر، علمی و فرهنگی، دوم 1384.
37. ماهیت خلاقیت و شیوههای پرورش آن، افضل السادات حسینی، به نشر، مشهد.
38. الجرجانی سید شریف علی، شرح المواقف، ج 8، منشورات الشریف الرضی.
39. تفتازانی: شرح المقاصد، منشورات الشریف الرضی
40. سبزواری هادی: شرح المنظومه 5 ج، تصحیح آیت الله حسن زاده آملی.
41. خواجه نصیرالدین طوسی کشف المراد فی شرح تجر الاعتقاد، تصحیح آیت الله حسن زاده آملی، منشورات اسلامی.
42. عابدی شاهرودی علی، نقد قوه شناخت، به کوشش محمد علی اردستانی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1395.
